علم سایبرنتیک به مطالعه‌ی مناسبات موجود بین انسان و ماشین، و ماشین ها با یکدیگر می‌پردازد. ریشه‌های تاریخی این علم به سال‌های آغازین دهه‌ی 1940 میلادی باز می‌گردد؛ که در اواخر همین دهه نوربرت وینر ریاضی‌دان برجسته‌ی آمریکایی به این علم رسمیت بخشید و با تألیف کتاب‌های متعدد آن را وسعت داد. اطلاعات شاکله‌ی علم سایبرنتیک است به نحوی که وینر موجودیت مستقلی برای آن قائل است و آن را از ماده و انرژی جدا می‌داند. در کنار اطلاعات، به عنوان قلبِ تپنده‌ی علم سایبرنتیک، مفاهیمی چون کنترل، بازخورد و سیستم‌های خودکار نیز بدنه‌ی این علم را تشکیل می‌دهند. وینر، برای دمیدنِ روح به کالبد نیمه‌جانِ این علم، در کنار مفاهیم آماری-ریاضی، از مفاهیم رشته‌های علمی دیگری همچون علوم اعصاب، روانشناسی و جامعه‌شناسی استفاده کرده‌است.

در پیکره‌ی این کتاب زمینه‌هایی از کارهای علمی خواهیم دید که از جوانب مختلف ریاضیات محض، آمار، مهندسی برق و نوروفیزیولوژی به آن‌ها پرداخته شده‌است. خواننده در فصول ابتداییِ کتاب علم سایبرنتیک با مفاهیم محاسباتی این علم در سطح عمیق‌تری درگیر می‌شود، از همین‌رو مهندسین و علاقمندان به ریاضی فصل‌های 1تا 4 را مفید خواهندیافت، فصولی همچون: دوران نیوتنی و برگسونی، گروه‌ها و مکانیک آماری، سری زمانی، اطلاعات و ارتباطات و در نهایت بازخورد و نوسان. در بخش‌های بعدی کتاب موجودات زنده، سیستم عصبی آن‌ها و جامعه‌ی انسانی به عنوان نمونه‌ها‌ی طبیعیِ سیستم‌های خودکار، پایدار و مبتنی بر بازخورد زمینه‌ای برای بسط و گسترش نظریه‌ی اطلاعات فراهم می‌کنند. به همین جهت متخصصان حوزه‌های علوم‌شناختی، علوم اعصاب و جامعه‌شناسان می‌توانند در فصول 5 تا 8 آموزه‌های ارزشمندی را بیایند، عناوین این بخش‌ها بدین شرح می‌باشد: ماشین‌های محاسباتی و سیستم عصبی، گشتالت و مسلمات، سایبرنتیک و علم آسیب‌شناسی روانی، اطلاعات، زبان و جامعه.

از آنجا که جامعه نمونه‌ای از یک سیستم پویاست، اهمیت علم سایبرنتیک در حوزه‌های اجتماعی نیز بر کسی پوشیده نیست. وینر در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد:« واضح است که از نظر جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی ، اطلاعات و ارتباطات به عنوان مکانیسم‌های سازماندهی، اهمیتی فرای اهمیت فردی در جامعه دارند». جامعه به مثابه سیستمی بازخوردی بر پایه‌ی تبادل اطلاعات در بین اعضا استوار است.

و در نهایت دو فصل آخر کتابِ علم سایبرنتیک آمیزه‌ای است از محاسبات و مفاهیم علوم اعصاب، تا یادگیری، بازتولید و خودسازماندهی را در موجود زنده و ماشین تبیین کند. وی در فصل 10 کتاب علم سایبرنتیک بر اهمیت بازخوردهای غیرخطی در ایجاد فرآیندهای درگیر در یادگیری، بازتولید و خودسازماندهی تاکید می‌کند.

در پشت جلد کتاب علم سایبرنتیک می‌خوانیم: «چیزی خطرناک تر از جنگ جهانی سوم، قابل تصور نیست. ارزشش را داردکه فکر کنیم بخشی از این خطر مربوط به استفاده بی‌ملاحظه از ماشین‌های یادگیرنده باشد. بارها و بارها شنیده‌ام که ماشین‌های یادگیرنده نمی‌توانند خطری جدید برای ما داشته‌باشند، زیرا می‌توانیم اگر چنین حسی داشتیم، آن‌ها را خاموش کنیم. اما آیا می‌توانیم؟ برای اینکه از عهده‌ی خاموش کردن ماشین بربیاییم، باید از خطری که در راه است باخبر باشیم. تنها دانستن آنکه خود ما سازنده‌ی این ماشین‌ها هستیم، ثابت نمی‌کند اطلاعات لازم برای انجام دادن این کار را داشته‌باشیم. آنچه در تبیین دستگاه‌های پیچیده در حوزه‌های مهندسی و زیستی اهمیت دارد مفاهیمی مانند اطلاعات، بازخورد و ارتباطات است، نه چیزهایی مانند ماده و انرژی. دستگاه‌های سایبرنتیکی، دستگاه‌هایی هستند که از قابلیت دریافت، ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات برای کنترل خود برخوردارند. یکی از مؤلفه‌های کلیدی در نظام‌های سایبرنتیکی، امکان استفاده از اطلاعات و بازخورد است. دستگاه‌ها با دریافت بازخورد به گونه‌ای هدفمند رفتار می‌کنند و قابلیت خودتنظیم‌گری را به دست می‌آورند. چنین دستگاه‌هایی را در طبیعت، اکوسیستم‌ها، ماشین‌ها، دستگاه‌های فیزیولوژیک، و حتی فرایندهای شناختی می‌توان مشاهده‌کرد.

  همان‌طور که پیداست دامنه‌ی وسیعی از متخصصان مخاطب کتاب علم سایبرنتیک هستند. ناگفته نماند که مخاطبان عمومی، با آگاهی ابتدایی از نظریه‌ی اطلاعات، نیز می‌توانند با مطالعه‌ی این کتاب دانش عمیق‌تری در این زمینه کسب کنند.

1402/12/07
513