خبر تحلیلی با تم نیوز

---

 «پلاسما، ما و آسمان»

 وقتی علم پلاسما، تصویر ما از جهان و خودِ انسان را بازنویسی می کند

کتاب «پلاسما، ما و آسمان» که به تازگی از سوی انتشارات سبزان وارد بازار کتاب ایران شده است، از آن دسته آثاری  است که نه تنها یک موضوع علمی را معرفی می کند، بلکه بنیان برخی از بدیهی ترین تصورات ما دربارۀ جهان، ماده و حیات را به چالش می کشد. این کتاب خواننده را با شاخه ای از علم روبه رو می کند که به گفتۀ نویسنده، سال هاست در حاشیۀ آگاهی عمومی مانده، در حالی که بخش اعظم کیهان را توضیح می دهد: فیزیک پلاسما.

نویسنده، در همان صفحات آغازین، یک گزارۀ بنیادین را مطرح می کند که ستون فقرات کل کتاب بر آن استوار است:

جهانی که ما آن را می شناسیم—جهانِ جامدات، مایعات و گازها—در مقیاس کیهانی، یک استثناست، نه قاعده. بر اساس پژوهش های پذیرفته شده در اخترفیزیک و فیزیک پلاسما، بیش از ۹۹ درصد عالم از پلاسما تشکیل شده است ؛ حالتی از ماده که نه کاملاً اتمی است و نه تابع قوانین سادۀ فیزیک کلاسیک.

پلاسما همان چیزی است که خورشید و ستارگان از آن ساخته شده اند؛ همان چیزی که بادهای خورشیدی، کمربندهای تشعشعی اطراف زمین و فضای میان سیاره ای را شکل می دهد. با این حال، به دلیل نامرئی بودن و فاصله اش از تجربۀ روزمرۀ انسان، کمتر وارد روایت های عمومی از «جهان» شده است. «پلاسما، ما و آسمان» دقیقاً از همین نقطه آغاز می کند: از شکاف میان واقعیت علمی و تصور عمومی ما از کیهان.

 کشفی که بی سروصدا اتفاق افتاد

نقطۀ عزیمت کتاب، رویدادی علمی در سال ۲۰۱۹ است؛ تأیید مشاهدۀ ساختارهایی که پیش تر تنها در حد فرضیه مطرح بودند: ابرهای کوردلوفسکی. این ابرها دو ساختار عظیم پلاسمایی هستند که در نقاط تعادلی گرانشی میان زمین و ماه قرار دارند؛ نقاطی که نیروهای گرانشی زمین و ماه در آن ها به تعادل می رسند.

نویسنده توضیح می دهد که این ابرها نخستین بار در دهۀ ۱۹۶۰ پیشنهاد شده بودند، اما به دلیل دشواری مشاهده و نامرئی بودن، برای دهه ها جدی گرفته نشدند. تأیید دوبارۀ آن ها در سال ۲۰۱۹، به زعم کتاب، صرفاً یک «خبر علمی» نیست، بلکه نشانه ای است از این که سامانۀ زمین–ماه بسیار پیچیده تر از آن چیزی است که پیش تر تصور می شد.

در روایت کتاب، زمین دیگر تنها یک سیارۀ منزوی نیست که قمری به دور آن می چرخد؛ بلکه بخشی از سامانه ای است که در دل خود ساختارهایی پلاسمایی با ابعادی چند برابر زمین را جای داده است. این نگاه، مفهوم «محیط کیهانی زمین» را از نو تعریف می کند.

 پلاسما فقط «ماده» نیست

یکی از تمایزهای مهم این کتاب با آثار صرفاً آموزشی در حوزۀ فیزیک این است که پلاسما را فقط به عنوان یک حالت ماده معرفی نمی کند. نویسنده بخش قابل توجهی از کتاب را به توضیح رفتارهای پیچیدۀ پلاسما اختصاص می دهد؛ رفتارهایی که با مفاهیمی مانند خودسازمان یافتگی، غیرخطی بودن و ساختارهای پایدار در سیستم های باز گره خورده اند.

در اینجا خواننده با مفهومی آشنا می شود که در کتاب نقش کلیدی دارد: پلاسماهای پیچیدۀ غباری. این ساختارها شامل ذرات غبار بارداری هستند که در دل پلاسما شکل می گیرند. پژوهش هایی که در کتاب به آن ها اشاره می شود نشان می دهند که پلاسما نه تنها محیطی برای این ذرات است، بلکه می تواند خودِ غبار را تولید کند. این غبارها در تعامل با میدان های الکتریکی و مغناطیسی، ساختارهایی پایدار، لایه مند و پویا ایجاد می کنند.

نویسنده توضیح می دهد که این ساختارها رفتاری از خود نشان می دهند که صرفاً «چیدمان تصادفی ذرات» نیست. آن ها می توانند الگو بسازند، پایدار بمانند، تغییر کنند و حتی به نوعی تکامل یابند. اینجاست که کتاب وارد یکی از بحث برانگیزترین محورهای خود می شود.

 آیا حیات فقط زیستی است؟

یکی از پرسش های مرکزی «پلاسما، ما و آسمان» این است:

آیا حیات الزاماً باید آلی، کربن محور و زیستی باشد؟

نویسنده با اتکا به پژوهش های علمی منتشرشده در حوزۀ فیزیک پلاسما و سیستم های پیچیده، نشان می دهد که برخی ساختارهای پلاسمایی ویژگی هایی دارند که در تعاریف کلاسیک حیات ذکر می شوند: خودسازمان یافتگی، پایداری، توان ذخیرۀ اطلاعات، و حتی رقابت برای جذب انرژی.

در کتاب تأکید می شود که طرح این پرسش به معنای نفی زیست شناسی یا اغراق در علم نیست، بلکه تلاشی است برای گسترش افق تعریف «زندگی». اگر حیات را نه صرفاً به عنوان مجموعه ای از واکنش های شیمیایی، بلکه به عنوان سامانه ای پیچیده و سازمان یافته در نظر بگیریم، آنگاه برخی ساختارهای پلاسمایی نیز می توانند در این طیف جای بگیرند.

این نگاه، پیامدهای مهمی دارد؛ از جمله در بازنگری مفهوم جست وجوی حیات در کیهان. نویسنده اشاره می کند که تمرکز صرف بر یافتن موجودات زیستی شبیه انسان ممکن است ما را از دیدن اشکال دیگر حیات — اشکالی که شاید بسیار کهن تر و گسترده تر باشند — بازدارد.

 انسان در جهانی الکتریکی

کتاب، در نیمۀ دوم خود، تمرکز را از کیهان به انسان منتقل می کند. در این بخش ها، نویسنده به یافته های زیست فیزیک اشاره می کند که نشان می دهند بدن انسان صرفاً یک سامانۀ شیمیایی نیست. فعالیت عصبی، انتقال پیام ها در سلول ها، و حتی فرایندهای پایه ای حیات، همگی وابسته به جریان های الکتریکی و بارهای الکترونی هستند.

در کتاب به پدیده هایی مانند تابش های نوری بسیار ضعیف سلول های زنده اشاره می شود؛ تابش هایی که اگرچه با چشم غیرمسلح دیده نمی شوند، اما قابل اندازه گیری اند. از این منظر، انسان نه بیرون از جهان پلاسما، بلکه در امتداد همان منطق الکتریکی–کیهانی قرار دارد.

نویسنده، با احتیاط علمی، از مفهوم «خودِ پلاسمایی» سخن می گوید؛ نه به عنوان ادعایی متافیزیکی، بلکه به عنوان مدلی برای فهم پیوستگی میان بدن انسان و محیط الکتریکی پیرامونش. در این چارچوب، مرز میان «درون» و «بیرون» انسان کمتر صلب و قطعی به نظر می رسد.

 علم و تجربه های موسوم به معنوی

یکی دیگر از بخش های قابل توجه کتاب، تلاش برای بازخوانی برخی تجربه های انسانی است که در طول تاریخ ذیل عنوان «معنوی» یا «غیرمادی» شناخته شده اند. نویسنده تصریح می کند که قصد ورود به الهیات یا داوری دینی ندارد، اما پیشنهاد می دهد که برخی از این تجربه ها ممکن است برخورد انسان با پدیده های پلاسمایی یا الکتریکی بوده باشند؛ پدیده هایی که در گذشته زبان علمی مناسبی برای توصیف آن ها وجود نداشته است.

در اینجا، کتاب نه به نفی معنا می پردازد و نه به اثبات آن، بلکه سعی می کند نشان دهد که مرز میان علم و تجربۀ انسانی، تاریخی و متغیر است. آنچه روزگاری رازآلود تلقی می شد، ممکن است امروز در چارچوب علم قابل بررسی باشد - بی آن که ارزش وجودی یا انسانی آن تجربه ها لزوماً از میان برود.

 کتابی برای پاسخ یا برای پرسش؟

«پلاسما، ما و آسمان» بیش از آن که کتابی پاسخ محور باشد، کتابی پرسش برانگیز است. نویسنده بارها تأکید می کند که بسیاری از پیامدهای مطرح شده در کتاب هنوز در حال پژوهش اند و علم پلاسما خود دانشی زنده و در حال گسترش است. ارزش کتاب دقیقاً در همین جاست: در دعوت خواننده به بازنگری در تصورات تثبیت شده.

انتشارات سبزان، با انتشار این اثر، کتابی را در اختیار مخاطب فارسی زبان قرار داده است که هم به علم روز وفادار است و هم از طرح پرسش های بزرگ هراس ندارد؛ پرسش هایی دربارۀ این که جهان چیست، حیات چه معنایی دارد، و انسان دقیقاً کجای این تصویر عظیم ایستاده است.

«پلاسما، ما و آسمان» کتابی است برای خوانندگانی که به علم به عنوان مجموعه ای از فرمول ها نگاه نمی کنند، بلکه آن را راهی برای فهم عمیق تر جهان و خودِ انسان می دانند.

1404/10/01
5