نوشتار به عنوان تبلیغات سیاسی. در آستانة نبرد کادش در سال 1285 پ.م. فرعون، رامسس دوم برنامة حمله به هیتیت را تشریح می­کند. بر اساس گفته‌های وی، پیروزی از آن مصریان بود. اما بر اساس کتیبه­‌های هیتیت­‌ها، آن­ها خود را پیروز میدان می‌دانستند.

عملکرد نوشتار

نوشتار و سواد عموماً به عنوان توانایی‌های خوب و مثبت قلمداد می­شوند. واضح است فردی که قادر به خواندن و نوشتن باشد، توانایی و فرصت­‌های بیشتری نسبت به فرد بی­سواد دارد. اما این همه موضوع نیست چرا که در بررسی تاریخ گسترش نوشتار، جنبه‌های منفی نیز وجود دارد که در سراسر تاریخ مشاهده می­گردد. نوشتار علاوه بر بیان حقیقت، آموزش و ارتقای اذهان مردم، برای بیان دروغ، ریشخند و سوء استفاده نیز به کار برده می­شود.

سقراط در داستانی توجه ما را به یک الهة مصری به نام توت جلب می­کند که خالق نوشتار بوده و پادشاه نیز به دنبال تحسین این اختراع روشنگرانه است. پادشاه به توت گفت: «تو که خالق حروف هستی، به آن­ها قدرتی مغایر با آن چه که واقعاً دارند، اعطا کرده­‌ای. اکسیری برای یادآوری خلق کرده­‌ای و ظاهر خرد را به مردم ارزانی داشته­‌ای. چون مردم از این طریق مطالب زیادی خوانده و بنابراین چیزهای زیادی خواهند آموخت. حال آن که بیشتر آنان در جهالتند.» اهمیت این سخنان در قرن بیست و یکم که جهان از اطلاعات نوشتاری سیراب شده و فناوری­ اطلاعات با سرعت، قدرت و سهولت بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد، بیش از پیش آشکار می‌شود. و نقش نگارش را در پیشرفت‌های بشر نمایان می کند.

رهبران سیاسی همواره از نوشتار برای پیشبرد اهداف خود بهره جسته‌­اند. حدود 4000 سال پیش، متنی کاملاً متفاوت روی یک لوح سنگی سیاه رنگ به نام قانون حمورابی در بابل نوشته شد که پیامی مشابه با شعارهای انتخاباتی دهة نود دارد. حمورابی خود را پادشاه قادر بابل و پادشاه کل کشور آمور، سومر و آکد و پادشاه یک چهارم جهان می­نامد و قول می­دهد اگر این قوانین رعایت گردند، تمام مردم از آن سود خواهند برد. اچ جی ولز در کتاب تاریخچة جهان می­نویسد: «توافقات، قوانین و فرمان­ها را ثبت کنید. چرا که رشد کشورهایی بزرگ­تر از دولت­شهرهای قدیمی را امکان‌پذیر می­سازد... فرمان کشیش یا پادشاه و مهر وی می‌تواند فراتر از صدای وی و حتی پس از مرگ او نیز دوام داشته باشد.»

اما مایـة تاسـف است که متون تاریخی به جا مانده که با خـط میخی بـابلی و آشـوری، هیروگلیف‌های مصری و علائم مایاها در امریکای مرکزی بر روی دیوار قصرها و معابد حکاکی شده‌­اند، همچون پوسترهایی تبلیغاتی و سیاسی به کار می­رفتند. هدف آن­ها یادآوری این بود که رئیس کیست و چه پیروزی­‌های عظیمی دارد و مقام وی تا چه حد مستحکم است. در کارناک در کشور مصر، روی دیوار خارجی معبدی، تصاویری از نبرد رامسس دوم در مقابل هیتیت­ها در حدود 1285 پیش از میلاد در کادش ثبت شده است. هیروگلیف­‌ها حاکی از صلح نامه­‌ای بین فرعون و پادشاه هیتیت و جشن پیروزی مصریان است. اما نسخة دیگری از این عهدنامه در بغازکوی، پایتخت هیتیت یافت شده که پایان جنگ را به نفع آن­ها نشان می‌دهد!

نیاز به جاودانگی، اولین و مهم­ترین دلیل برای کاتبان بوده است. برای مثال هزاران نوشته از اتروسکان­‌ها یافت شده که مربوط به کتیبه­‌های تدفینی است. می­توانیم نام، تاریخ و مکان فوت را بخوانیم زیرا مطابق با حروف الفبای یونانی نوشته شده‌­اند. اما دانش ما نسبت به زبان مردمی که حروف یونانی را قرض گرفته­ و به رومیان انتقال داده­‌اند که بعدها به سراسر اروپا گسترش یافت، بسیار مبهم است. رمزگشایی زبان اتروسکانی حکم یادگیری زبان انگلیسی را فقط از طریق خواندن سنگ قبرها دارد.

هدف دیگر نوشتار، پیش‌بینی آینده بود. تمام دانشمندان باستان دغدغة رویدادهای آینده را داشتند و نوشتار به آن­ها اجازه می­داد نگرانی‌های خود را تدوین کنند. در آثار به جا مانده از قوم مایا این گونه نوشته­‌ها به شکل کتاب­‌هایی از پوست درخت با تزئیناتی از رنگ و جلدی از پوست جگوار دیده می‌شوند.

 نوشتار برای پیشگویی.  قدیمی­ترین  نوشته‌­های چینی، استخوان‌های پیشگویی هستند  که به سلسلة شانگ، 1200 پ. م. بازمی­گردند.  نمادها شکل اولیة حروف چینی هستند.

نوشتار برای شناسایی. مهرهای سنگی تمدن درة سند، 2000 سال پ.م. که به زیبایی حکاکی شده و حکم امضا یا نشان مالکیت را داشتند.

نوشتار برای حسابداری. در اواخر قرن هشتم پ.م.، دو جنگجوی آشوری پس از پایان نبرد با دشمن، درحال صحبت با یکدیگر هستند و دو کاتب، تعداد کشته­‌ها را ثبت می‌نمایند. و یک کاتب دیگر با استفاده از یک قلم مو روی پاپیروس، به زبان آرامی که نوشتاری الفبایی است، و همکار ریش­دارش با خط میخی سنتی روی لوح سفالی یا مومی می‌نویسند.

در گذشته پیش­گویی­‌ها بر اساس سیستم تقویمی بسیار پیچیده‌­ای انجام می­شد که به 5 میلیارد سال قبل اشاره داشت و امروزه علم آن را عمر زمین تخمین می­زند. از سوی دیگر، در چین و طی حکومت سلسلة شانگ در عصر برنز، سوالاتی در خصوص آینده روی لاک سنگ‌پشتان حکاکی می‌شد که به استخوان پیشگویی معروف بودند. استخوان را آن قدر حرارت می­دادند تا ترک بردارد. از تجزیه و تحلیل شکل آن ترک، که پیامی الهی تلقی می‌شد، نتیجه پیشگویی روی آن حکاکی می­گردید. بعدها آن چه که در واقعیت روی می­داد را به حکاکی‌های استخوان می­افزودند. تا همه مراحل پیشگویی ثبت شود. 

اما بیشتر نوشته‌ها در دنیای باستان کاربردی بودند و برای مثال به عنوان کارت شناسایی یا سند مالکیت و یا در امور بازرگانی، حکومتی باستانی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. کارتوشی (خط بیضی شکل دور حروف هیروگلیف) که نام توتانخامون را دربردارد، روی تمام اشیاء از بزرگ‌ترین تخت­‌ها تا کوچک­ترین جعبه­‌های مقبرة وی دیده می­شود. هر یک از حاکمان دنیای باستان، برای نشان گذاری لوح­‌های سفالی یا دیگر مکتوبات به یک مهر شخصی نیاز داشت. مردان صاحب منصب و تجار نیز چنین مهرهایی در اختیار داشتند. (امروزه در ژاپن، مهر بیش از امضا در اسناد دولتی و تجاری کاربرد دارد). چنین برچسب­‌هایی در بین‌النهرین، چین و امریکای مرکزی یافت شده است. مهرهای سنگی تمدن درة سند متعلق به 2000 سال پ. م.، بسیار جالب توجه هستند، نه تنها به این خاطر که به شکل نفیسی حکاکی شده‌­اند- یکی از نگاره­‌های معروف، یک اسب شاخدار مرموز است- بلکه به این دلیل که نمادهای مکتوب روی آن­ها هنور رمزگشایی نشده‌­اند. مکتوبات درة سند، برخلاف نوشته­‌های بابل، روی دیوارها و به شکل نوشته­‌های عمومی نگاشته نمی­شدند. بلکه، بصورت مهرها و علائم شناسایی در اطراف خانه­ ها و خیابان­‌های پایتخت کشف شد. این مهرها احتمالاً روی ریسمان یا تسمه­‌ای قرار داشتند که به شکل امضای شخصی به کار می­رفت یا نشان دهنده دفتر شخصی یا محل فعالیت گروهی حرف‌ه­ای یا اجتماعی بود.

نوشتار در تقویم. این صفحه از نسخة خطی درسدن، قرن 15 میلادی حاوی تاریخ­‌های قوم مایاست. مایاها از سیستم تقویمی پیچیده‌­ای استفاده می­کردند.

نوشتار در امور حسابداری، بسیار رایج­تر از مهر و برچسب بود. قدیمی­ترین نوشته­‌های لوح­‌های سفالی سومری در بین‌النهرین، شامل فهرستی از مواد خام و محصولاتی نظیر جو و فهرست کارگران و وظایفشان، زمین‌­ها و مالکین، درآمد و خرج معابد و غیره هستند که همگی محاسباتی در خصوص میزان تولید، تاریخ نقل و انتقال، وسعت مناطق و بدهی‌هاست. قدیمی­ترین نوشته­‌های رمزگشایی شدة اروپایی و لوح‌های حاوی نوشته‌­های خطی B یونان و کرت نیز این چنین بودند. نوشتة لوحی که در سال 1953 رمزگشائی شد، صرفاً محتویات دیگ‌­های سه پایه را (که پایه‌های یکی از آن­ها سوخته بود)، جام‌هایی در اندازه­‌های مختلف و تعدادی دستگیره را ثبت کرده بود.

خاستگاه نوشتار

اکنون بیشتر دانشمندان بر این باورند که نوشتار همراه با حسابداری به وجود آمده و حسابداری در بقای نوشتار در مصر، چین و امریکای مرکزی نقش برجسته­‌ای داشته است. به گفتة یکی از کارشناسان لوح‌های سومری، نوشتار در نتیجة مستقیم نیازهای روبه رشد اقتصادی شکل گرفت. به عبارت دیگر، در اواخر هزارة چهارم پ.م.، پیچیدگی تجارت و ادارة دولت­شهرهای اولیه در بین‌النهرین به جایی رسید که قدرت حافظة نخبگان حکومت دیگر قادر به ثبت ذهنی داده‌­ها نبودند و بنابراین ثبت معاملات به شکلی پایدار و قابل اتکا ضرورت یافت. دولت و بازرگانان در آن زمان می­گفتند: «این معامله را مکتوب می­کنم» یا «آیا می­توانم این معامله را ثبت نمایم؟»

اما این امر به تنهایی چگونگی شکل‌گیری نوشتار را به درستی شرح نمی­دهد. اعتقاد به خاستگاه الهی نوشتار در قرن هجدهم، راه را برای این نظریة که متون قدیمی چیزی جز تصویرنگاری نمی‌باشد، هموار کرد. گمان بر این بود که اولین نمادهای مکتوب، تصویرنگاشت یا نمایش تصویری موضوعات واقعی بودند. برخی دانشمندان معتقدند نوشتار، نتیجة تحقیق و جستجوی آگاهانة یک ­مرد سومری گمنام در شهر اوروک در حدود سال 3300 پ.م. بوده است. عده‌ای دیگر بر این باورند که نوشتار، حاصل کار گروهی از بازرگانان و مقامات دولتی باهوش بوده است. گروه دیگر گمان می­کنند نوشتار اصلاً اختراع محسوب نمی­شود، بلکه یک کشف تصادفی است. بسیاری نیز نوشتار را نتیجة تکامل در یک بازة زمانی طولانی می­دانند. یک نظریة معروف بر این مبنا وجود دارد که نوشتار از سیستم شمارش قدیمی ژتون­‌های سفالی نشات گرفته است. ژتون­‌ها یا گوی­‌های کوچک سفالی که کاربرد دقیق آن­ها هنوز مشخص نشده و در بسیاری از محوطه­‌های باستانی خاورمیانه یافت شده­اند، احتمالاً مانند فاکتورهای امروزی برای شمارش کالاها مورد استفاده قرار می­گرفتند. بر اساس این نظریه، جایگزینی علامت‌های دو بعدی به جای خود ژتون‌­ها با نمادهایی شبیه به اشکال ژتون­‌ها، اولین گام به سوی نوشتار بود.

1396/11/28
1583