قرن هفدهم شاهد پيشرفت هاي بسيار عظيمي در فهم جهان طبيعي بود. رهيافت‏هاي تازه از طريق کشفيات علمي، باعث افزايش آگاهي نسبت به امکان استفاده از شيوه هاي جديد در برخورد با مشکلات و مسائل اجتماعي و حلّ آنها شد. توماس هابز، فيلسوف انگليسي، ديدگاه «قرارداد اجتماعي» را در چارچوب ايده‏‌هايش مبني بر اينکه چگونه افراد حتي خودخواه در وضع طبيعي عقلاني عمل مي‏‌کنند، ابداع نمود. ضمن اينکه متفکر انگليسي ديگر، جان لاک استدلال عقلاني را براي مالکيت خصوصي به عمل آورد. همچنين تلاش‏هاي اوليه روشنگرانه، براي توجيه ساختارهاي اجتماعي، توسط نويسندگاني که در چارچوب سنت روشنگري کار مي‏کردند، صورت گرفت. همه اين ها در چارچوب يک جنبش روشنفکري قرارداشت که هدف آن ايجاد تحول در فلسفه مدرسي بجا مانده از چندين سده علوم انساني و رسيدن به اين نتيجه بود که اصلاح جامعه با استفاده از عقل امکان پذير است نه ايمان.

حاکميت مردم

فيلسوف فرانسوي متولد سوييس، ژان ژاک روسو از قرارداد اجتماعي براي عرضه ديدگاه افراطي جديد مبني بر اينکه چه سياست‏هايي در دوره مدرن مي‏تواند به ‏کار بسته شود، استفاده کرد. در عين حال که متفکران دوره روشنگري ـ از جمله فيلسوف فرانسوي ولتر ـ حاکمان مستبد را به حکمراني عقلاني تشويق کرده و مخالف حکومت تبهکاران بودند، روسو بيان مي‏کرد که حاکميت حقيقي تنها از آن مردم است. او نخستين کسي نبود که از اقتدار موجود انتقاد مي‏نمود بلکه نخستين کسي بود که اين نقد را در بستر تفکرِ ملهم از دوره روشنگري انجام مي‏داد. به اعتقاد روسو تأکيد جنبش روشنگري بر عقلانيت و پيشرفت، آن را بر عکسِ جنبش نخبگان به يک جنبش توده اي تبديل کرده بود.

دهه‏‌هاي پس از درگذشت روسو (سال1778)، نشان‏دهنده منازعه و جدل بر سر ايده‌‏هاي جديد در مورد جامعه و سياست بود. آرمان‏هاي دوره روشنگري در قرن هجدهم منجر به رويدادهايي همچون انقلاب آمريکا و فرانسه در دهه‏‌هاي 1770 و1780 شد. به عنوان نمونه، استدلال ساده توماس پين به نفع استقلال، جمهوري و دموکراسي در کتاب «عقل سليم»، درخواست‏هاي انقلابيون آمريکا را عموميت بخشيده و رساله او به پرفروش‏ترين رساله تبديل شد. در فرانسه، راديکال‏ترين جناح انقلاب، يعني ژاکوبن‏ها، از روسو يک بت ساخته و براي او تشييع جنازه و تدفين دوباره‏اي در آرامگاه مشاهير پاريس برگزار کردند و او را يک قهرمان ملي، برخلاف ولتر اسطوره‏اي، خواندند.

در آغاز قرن نوزدهم اين اعتقاد شايع بود که مي توان جامعه را با يک برنامه عقلاني مجدداً بازسازي کرد، حتي  به قيمت گسست افراطي از گذشته، . از دهه 1850 به بعد انقلاب‏ها اروپا را به لرزه درآورده و نهضت‏هاي آزادي‏بخش ملي به‏‏‌طور موفقيت‌‏آميزي سرتاسر آمريکاي لاتين را فراگرفت. همچنين نويسنده بريتانيايي خانم مري والستون کرفت به توسعه اين انديشه کمک نمود که آرمان‏هاي آزادي‏بخش دوره روشنگري نبايد نيمي از انسان‏‌ها [زنان] را از حقوق خود محروم نمايد و حقوق زنان نيز پا به پاي حقوق مردان بخش تفکيک‏ناپذيري از جامعه است.

محافظه‏‌کاري جديد (نو محافظه کاري)

در واکنش به اين متفکران افراطي، نوع جديد و پيچيده‏اي از تفکر محافظه‌‏کارانه بسط يافت که مظهر آن فيلسوف و سياستمدار ايرلندي، ادموند برک بود.

برک از مقوله هايي مانند آزادي و حقوق، براي توجيه حکومت خردمندان استفاده مي‏کرد و معتقد بود که به جاي اينکه به دنبال اصلاحات افراطي باشيم، بهتر است با حفظ ثبات جامعه اهداف خود را دنبال کنيم. برک معتقد بود که جوامع سالم در طول نسل‏هاي متوالي و با حفظ ثبات مي توانند شکل گيرند. برک، حکومت «وحشت خونين» که پيامد انقلاب فرانسه بود را نشانه‏ي نقايص و ضعف‏هاي افراط‏گرايي و انقلابي‏گري مي‏دانست.

با اين وجود، نوع ديگري از استدلال ليبرالي البته متمايز از شيوه محافظه‏کاران ليبرالي همچون برک، در دفاع از حقوق در حال گسترش بود. فيلسوف انگليسي، جرمي بنتم توجيهي براي آزادي‏هاي محدود دموکراتيک بر پايه دلايل ساده اي مانند گرايش انسان به لذت ارايه کرد که براساس آن بايد مالکيت خصوصي محترم و مرزهاي مداخله حکومت در امور خصوصي مشخص مي‏شد. در ديدگاه بنتم، نياز حکومت براي تعادل بخشيدن به دعاوي متعارض، مي‏توانست از گسترش بيشتر اين حقوق در آينده جلوگيري نمايد و حقوق کسب شده قبلي را نيز در معرض خطر قرار دهد.

يک متغيير مهم از همان نتايج، توسط فيلسوف آلماني، جرج هگل فراهم شد. او که با دفاع از انقلاب فرانسه فعاليت خود را شروع نمود موضوع جديدي تحت عنوان نياز به فهم آزادي در يک جامعه مدني شکوفا را مطرح کرد، اما در نهايت حامي دولت ديکتاتوري روسيه شد. مباحث پيچيده او چارچوبي را ايجاد کرد که متفکران نسل‏هاي بعدي براي فهم شکست‏هاي دنياي پسا انقلابي بکار گرفتند.

برگرفته از کتاب "کتاب سیاست"

http://sabzanbook.com

1396/11/24
991