زندگی‌نامه شاعران معاصر

پروین اعتصامی

پروين نخستين كارهاي شعري خود را به تشويق پدري دانشمند در ايام نه سالگي؛ يعني درست در همان مقطع سني كه همسالان وي مشغول بازي با عروسك‌هاي كوچك و بزرگ خود بودند، به فرجام برد.

پرويـن اعتصـامي فرزند يوسف اعتصامي (اعتصام‌الملك) اديب مشهور، در 25 اسفند 1285 ﻫ . ش در تبريز به دنيا آمد. او در خانواده‌اي فرهنگي، رشد و نمو يافت. پروين نخستين كارهاي شعري خود را به تشويق پدري دانشمند در ايام نه سالگي؛ يعني درست در همان مقطع سني كه همسالان وي مشغول بازي با عروسك‌هاي كوچك و بزرگ خود بودند، به فرجام برد. فارسي و عربي و ادبيات را از آموزگاران خصوصي در خانه فراگرفت و زبان انگليسي را در تهران در مدرسه‌ی‌ آمريكايي دختران آموخت. وي علي‌رغم تحصيل در مدرسه‌ی آمريكايي‌ها تيپ زن شرقي را همچنان حفظ كرد.

كمتر زني از ميان زنان سخنگوي ايران، اقبالي همچون پروين داشته است كه در دوراني چنين كوتاه، شهرت و محبوبيتي چنين فراگير داشته باشد. عمر پروين بسيار كوتاه بود، او فقط كمي بيش از سي و چهار سال زندگي كرد و شگفت كه كارنامه‌ همين عمر كوتاه سرشار از تفكر و تلاش ذهني و آفرينش هنري است.

اشعار پروين را كلاً مي‌توان به چند دسته تقسيم كرد: دسته‌اي از آن‌ها مناظره‌هاي گوناگوني است كه بين دو انسان، دو جسم و يا دو حيوان ترتيب يافته و بيشتر به پند و حكمت‌هاي اخلاقي پرداخته شده، دسته ديگر شامل عواطفي قوي نسبت به فقرا، بي‌سرپرستان و بيچارگان است، دسته سوم اشعار پروين را مي‌توان به اشعار انقلابي او اختصاص داد. پروين در اين اشعار با بي‌رحمانه توصيف كردن نظام اقتصادي جامعه، خواهان دگرگوني آن است.

انديشه‌هاي پروين در دو مسير كلي در حركت است و اين دو مسير در نهایت به وحدتي مي‌رسند كه كل حيات بشري را دربر مي‌گيرد. او در حالی‌كه فلسفه هستي و راز آفرينش آدمي را در ارتباط با مابعدالطبيعه در انديشه‌ی خود زير و رو مي‌كند، از زندگي عادي و روزمره انسان و تكاليف او نيز غافل نيست و در واقع، در زماني واحد هم شاعري آسماني و هم شاعري زميني است. اشعار پروين مملو از طرح ساده مسائل اجتماعي و عاطفي است. اشعار اخلاقي او بي‌شك از احساس پاك و بي‌شائبه‌اي سرچشمه گرفته است.

نخستين بار ديوان شعر پروين با مقدمه‌اي از ملک‌الشعرا بهار، مشتمل بر 5000 بيت در سال 1314 ﻫ . ش و دومين بار پس از وفات او، توسط برادرش ابوالفتح اعتصامي منتشر شد. شعر پروين شعر درد انسان‌هاست، درد فلسفي و اجتماعي آن‌ها. همان‌طور كه استاد ملک‌الشعرا بهار در مقدمه ديوان او اشاره كرده: «تركيبي از دو سبك و شيوه لفظي و معنوي آميخته با سبكي مستقل است و آن دو، يكي شيوه‌ی شعراي خراسان به‌ويژه استاد ناصرخسرو و ديگر شيوه‌ی شعراي عراق و فارس به‌ويژه شيخ مصلح‌الدين سعدي شيرازي و از حيث معاني نيز بين افكار و خيالات حكما و عرفاست.»

زندگي پروين به دور از تلخي و ناكامي نبود. دو حادثه‌ی بزرگ حيات او، زندگي ناموفق زناشويي و مرگ پدر كافي بود كه دل پاك و روح نازك و حساس او را در هم شكند. پروين با علوّ طبع و تسلط روحي هر دو مصيبت را با متانت و وقاري كه شايسته انسان‌هاي انديشمند است از سر گذرانيد. او در اشاره به زندگي ناكام زناشویي خود فقط سه بيت سروده:

اي گل تو ز جمعيت گلزار چه ديدي؟

جز سرزنش و بدسري خار چه ديدي؟

اي لعل دل‌افروز، تو با اين همه پرتو

جز مشتري سفله به بازار چه ديدي؟

رفتي به چمن، ليك قفس گشت نصيبت

غير از قفس اي مرغ گرفتار چه ديدي؟

پروين اعتصامي در حين جواني، دار فاني را وداع گفت (16 فروردين 1320) و مرگ او ايران را به عزا نشاند. پيكرش را در شهر قم و در آرامگاه خانوادگي‌شان به خاك سپردند. پروين اين قطعه را براي سنگ مزار خودش سروده است:

اينكه خاك سيهش بالين است / اختر چرخ ادب پروين است

گرچه جز تلخي از ايّام نديد / هر چه خواهي سخنش شيرين است

صاحب آن همه گفتار امروز / سائل فاتحه و ياسين است

دوستان به كه ز وي ياد كنند / دل بي‌دوست دلي غمگين است

خاك در ديده بسي جانفرساست / سنگ بر سينه بسي سنگين است

بيند اين بستر و عبرت گيرد / هر كه را چشم حقيقت‌بين است

هر كه باشي و به هر جا برسي / آخرين منزل هستي اين است

آدمي هر چه توانگر باشد / چون بدين نقطه رسد مسكين است

اندر آنجا كه قضا حمله كند / چاره تسليم و ادب، تمكين است

زادن و كشتن و پنهان كردن / دهر را رسم و ره ديرين است

خرّم آن‌كس كه در اين محنت‌گاه / خاطري را سبب تسكين است

(برگرفته از کتاب زندگی‌نامه شاعران معاصر ـ انتشارات سبزان)