دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما    چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما ؟

به نوشته^ء سودی (شرح سودی برحافظ-ص80):سه بیت اوّل این غزل به قصّه شیخ صنعان یعنی عبد الرزاق یمنی تلمیح است.در شرح قصّه مذکور بزبان ترکی کتابی نوشته شده ولی در زبان فارسی فقط شیخ عطّار در کتاب منطق الطیر خود درباره  قصّه شیخ صنعان داستان مفصّل برشته نظم در آورده,  به حدّی که در کتاب مذکور داستانی طولانی تر ازقصّه^ء شیخ وجود ندارد و داستان مزبور با این بیت آغاز می شود:

شیخ صنعان بود پیر محترم                    با مرید چار صد اندر حرم 

دکتر هروی(شرح غزلهای حافظ-ص:53)از قول دکتر مرتضوی می نویسد:«...نکته بسیار جالبی که بر اثر تتبع در این مورد  دستگیر نگارنده شده است دریچه ایست که از برکت شیخ صنعان بسوی پیر حافظ و تحلیل روحیه و شخصیّت مراد تصوّری سلطان عاشقان جهان گشوده یافت و اکنون نگارنده راتقریبًا مسلم است که«شیخ صنعان هسته مرکزی پیر تصوّری حافظ می باشد  و به عبارت دیگر ذهن خواجه شیراز مجذوب و مرعوب شخصیّت افسانه ای این پیر آتش افروز است و او را اساس شخصیّت  پیر مغان و پیرمی فروش  خود که مظهر و رمز  و «سمبل» عالی عرفان عاشقانه و روش ملامتیه است قرار داده  ،   چنانکه این غزل مشهور خود  بدون تردیدی ، راجع به شیخ صنعان است ،   شیخ صنعان را « پیرما» خطاب می کندو با اخلاص و صداقت خاصّی از ناگزیری و اجبار خود در تبعیت از راه  و روش  آن پیر روشندل که ظاهرش جالب ملامت و باطنش سلامت است سخن می گوید:  دوش از مسجد سوی  میخانه آمد« پیر ما»......آیا پیر سالک که فتوا به «می سجّاده رنگین کردن» و«می خوردن»و «دست زدن به محرمات شرعیه و اعمالی که به ظاهر مخالف شرع است» می دهد و مریدان ظاهر بین را که از رموز و اسرار راه عشق خبری ندارند دچار وسواس و تردید و دو دلی می کند،در حالی که فرمانهای او متضمّن مصلحت   کامل و صلاح عشق و طریقت  و در حکم بوته آزمایشی است که قلب تیره را  از زر سرهجدا می کند،جز «شیخ صنعان است» ؟

«...علاوه بر موارد متعدّد ی ،توجّه خواجه به داستان شیخ صنعان معلوم است در بسیاری از مضامین عرفانی و عاشقانه نیز که بطور خاصّ نمی توان حکم به تأثر از این داستان  داد نفوذ  روح داستان و آثار اشتغال ذهنی به مضامین و نتایج آن جلوه گر است.»

غزل دیگر مورد نظر استاد مرتضوی که  در آغاز سخن از آن یاد می کند است که در آن نام شیخ صنعان به صراحت آمده است.« بلبلی برگ گلی خوشرنگ در منقار داشت»

(برگرفته از کتاب دانشنامه حافظ شناسی ـ جلد 3 تألیف پروفسور حیدر آخوندزاده (آرمان آزاد) ص 1556) ـ انتشارات سبزان)

برای خرید کتاب به سایت فروشگاه آی آی کتاب مراجعه بفرمایید.

1398/08/16
1441